Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Đây là một vinh dự không chỉ cho địa phương mà còn cho cả nền văn hóa ẩm thực sông nước đặc trưng của miền Tây Nam Bộ. Tuy nhiên, ẩn sâu trong sự công nhận này là một thực trạng đáng lo ngại: văn hóa chợ nổi đang dần mai một.
Trước đây, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa đơn thuần mà còn là không gian văn hóa sống động, phản ánh bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe buôn là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một thành viên của cộng đồng cư dân sông nước. Tuy nhiên, hiện nay, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm đáng kể, từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng đều lâm vào tình trạng tương tự, với bóng thương hồ trở nên thưa vắng.
Sự suy giảm của chợ nổi có nhiều nguyên nhân. Việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở đã khiến ghe thuyền khó cập bến, cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Đồng thời, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục, và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự đã buộc nhiều thương hồ phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm.
Các chuyên gia cho rằng, điểm mấu chốt trong việc bảo tồn chợ nổi không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà ở chỗ phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, nên miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Bài học từ Thái Lan cho thấy, dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Để cải thiện thực trạng nêu trên, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Việc bảo tồn và phát triển bền vững chợ nổi không chỉ góp phần bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể quốc gia mà còn khai thác tiềm năng du lịch, tạo ra những giá trị kinh tế và xã hội cho cộng đồng địa phương.